بسمه تعالی

عنوان مقاله : نگاهی تاریخی به نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران

نویسنده: سعید خداوردویی   کارشناس ارشد علوم سیاسی و دبیر علوم اجتماعی ناحیه 4 آموزش و پرورش قم

این مقاله در تاریخ 11/12/1392  از سوی پایگاه کشوری مطالعات اجتماعی تایید و درج شده است .

بدون شک ملی شدن صنعت نفت یکی از وقایع مهم و تاثیر گذار تاریخ معاصر ایران است .در مورد این واقعه کتاب ها و مقالات زیادی نوشته شده است ولی در بیشتر این مقالات و کتاب ها گرایشات سیاسی بیشتر لحاظ شده وبه اصل موضوع وبعد تاریخی آن کمتر پرداخته شده است لذا در این مقاله سعی شده است که از نگاه تاریخی به این موضوع پرداخته شود.

برای اولین بار فردی بنام آنتوان کتابچی با استناد به مطالعات یک زمین شناس فرانسوی وجود منابع نفت در ایران را به ویلیام ناکسی دارسی سرمایه دار انگلیسی وعده داد . در سال 1280 ه.ش اولین قرارداد نفتی ایران بین دارسی و مظفرالدین شاه به امضا رسید . براساس ایران قرارداد حق انحصاری اکتشاف ، استخراج و بهره برداری ، حمل و نقل ، فروش نفت و تمام عملیات مربوط به منابع نفتی ایران به مدت 60 سال به دارسی واگذار شد و در قبال آن ایران 20 هزار لیره انگلستان بصورت نقد و 20 هزار لیره انگستان بصورت سهام دریافت کرد.طبق این قرارداد باید 16درصد از سود سالانه تمام شرکتهایی که به موجب این امتیاز تشکیل می شدند به ایران تعلق می گرفت.

دارسی و همکارانش سالهای زیادی را به رسیدن به نفت تلاش کردند و در حالی که بودجه و صبر آنها در حال بسر آمدن بود بالاخره در 5 خرداد  1287 ه.ش در منطقه مسجد سلیمان از یکی از چاه ها نفت فوران کرد و این امرسر آغاز تحولات جدید وشگرفی در عرصه سیاسی و اقتصادی ایران و حتی جهان شد. خبر کشف نفت در ایران به سرعت در سراسر جهان پیچید و دو سال بعد شرکت نفت انگستان - ایران تاسیس شد .

نفت ایران هنگامی اهمیت بیشتری پیدا کرد که دولت انگستان در صدد برآمد به صورت مستقیم در این امر دخالت کند و لذا با خرید سهام دارسی دولت انگستان خود درواقع مالک منابع عظیم نفتی ایران شد.با توجه به ثروت عظیمی که از کشف و صدور نفت ایران نصیب انگلستان می شد.شرکت نفت انگلستان - ایران به بهانه ای مختلف وحساب سازی های غیر قابل بررسی ، از پرداخت سود به ایران طفره می رفت .به طور که در سال 1310 ه.ش درآمد نفتی ایران به کمتر از یک چهارم سال قبل کاهش یافت. کم کم بر محافل داخلی کشورمشخص شد که قرارداد دارسی نمی تواند حقوق اقتصادی ایران را تامین کند . لذا زمز مه های به وجود آمد تا در مفاد این قرارداد تجدید نظرهای  صورت بگیرد تا این که رضا خان ، که خود با حمایت انگستان به پادشاهی رسیده بود برای فریب افکار عمومی و قدرتمند نشان دادن خود تیمور تاش وزیر دربار خود را مامور مذاکره با شرکت نفت انگستان و ایران کرد تا بلکه تجدید نظرهایی در مفاد قرارداد دارسی صورت گیرد این مذاکرات به طول انجامید لذا یک روز رضا خان به هیئت دولت آمد و پرونده مذکور را در داخل بخاری انداخت و با خشم و غضب فریاد زد این امتیاز را لغو کنید . درآذر 1311 ه.ش امتیاز دارسی به طور یک جانبه از سوی ایران لغو شد و آقای سید حسن تقی زاده وزیر مالیه(اقتصادودارایی) وقت در نامه ای به آقای جا کس که مدیر شرکت نفت انگلستان و ایران بود لغو امتیاز دارسی را بطور رسمی به او اعلام کرد. اما رضا خان خیلی زود فهمید و بهتر است بگوییم که به او فهمانده شد ، به شیوه های رضاخانی ( دیکتاتوری ) نمی توان هر مشکلی را حل کرد.

بالاخره در سال 1312ه.ش قراردادی بین دولت ایران و انگستان منعقد شد که براساس آن در برخی از مفاد قرارداد دارسی تغییرات جزئی و بی اهمیت به وجود آمد . به موجب این قرارداد حوزه شمول امتیاز دارسی به 100 هزار مایل مربع کاهش یافت یعنی یک چهارم قرارداد قبلی و قرار شد در بکار گیری نیروی انسانی ایرانیان در اولویت باشند اما در عوض دولت انگلستان زمان اعتبار قرارداد را از تاریخ امضا ی قرارداد به مدت 60 سال تعیین کرد.و همچنین سهم سود ایران از 16درصد سود سالیانه به چهار شلینگ برای هر بشکه تغییر کرد. که با کمی بررسی و دقت مشخص می شود که این تغییر به هیچ وجه به معنی افزایش سهم ایران نبود و لذا قرارداد منعقده توسط رضا خان با امتیار دارسی تفاوت ماهوی نداشت و از آنجایی که رضا خان یک حکومت دیکتاتوری و خشن به وجود آورده بود دستور داد هیچ روزنامه و هیچ فردی حق اظهار نظر در این زمینه را ندارد و لذا این مسئله تا زمان سقوط رضا خان مسکوت ماند .

پس از سقوط رضا خان در شهریور  1320ه.ش به با روی کار آمدن محمد رضا شاه فعالیتهای سیاسی گسترش یافت و دکتر محمد مصدق پس ازچند سال سکوت و گوشه نشینی اجباری در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی شرکت کرد و با بالاترین رای به عنوان نمابنده مردم تهران به مجلس راه یافت لازم به ذکر است که دکتر محمد مصدق پس از گذراندن تحصیلات عالیه در دانشگاه علوم سیاسی پاریس (فرانسه ) و دانشگاه حقوق نوشاتل (سوئیس ) و اخذ مدرک دکترا در رشته حقوق در سال 1293 ه.ش (جنگ جهانی اول ) به ایران بازگشت ودر سمت های مهمی مانند استانداری فارس ، وزارت مالیه (اقتصاد)، استانداری آذربایجان ،وزارت امور خارجه خدمت کرد ودر دوره های پنجم و ششم مجلس شورای ملی نماینده شد ودر زمان رضا شاه مصدق به مخا لفت هایش با رضا خان  خانه نشین شد ودر اواخر حکومت رضا شاه در بیرجند زندانی شد ولی پس از 6 ماه آزاد شد ودر احمد آباد تحت نظر بود.

در دوره چهاردهم مجلس ، دولت ایران از سوی متفقین به خصوص انگلستان و شوروی به شدت برای اعطای امتیازات نفتی جدید تحت فشار بودند تا اینکه با تلاشهای زیاد دکتر مصدق طرحی در مجلس به تصویب رسید که براساس آن دولت ایران از مذاکره در مورد نفت ایران با کشورهای دیگر تا زمانی که نیروهای خارجی درایران هستند منع می شد این مساله به سیاست موازنه منفی مصدق معروف شد .

در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی با دخالتهای قوام السطنه نخست وزیر و شاه و ارتش درانتخابات دکتر مصدق نتوانست به مجلس راه یابد و انگلستان زمینه را برای انعقاد قرارداد جدید مناسب دید لذا در 26 تیر  1328ه.ش قراردادی بین عباس قلی گلشائیان وزیر دارائی وقت و نویل گس نماینده انگلستان به امضا رسید که به قرارداد الحاقی ( گس - گلشائیان )معروف شد . محمد ساعد نخست وزیر وقت قول داد که قرارداد الحاقی را به تصویب مجلس برساند.لا یحه قرارداد الحاقی زمانی تقدیم مجلس شد که دوره پانزدهم رو به پایان بود.  دکتر مصدق با آن حال که در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی حضور نداشت به کمک نمایندگانی مانند حسین مکی و مظفر بقایی و ابوالحسن حائری زاده توانست از تصویب قرارداد الحاقی جلوگیری کند.وبه این ترتیب عمر مجلس پانزدهم به پایان رسید.

دراثنای برگزاری انتخابات دوره شانزدهم مجلس، دکتر مصدق با همکاری احمد ملکی ، حسین فاطمی دکتر کریم سنجابی ، مهندس احمد زیرک زاده و دکتر سید علی شایگان جبهه ملی را تاسیس کرد و رهبری جبهه ملی را برعهده گرفت.

دکترمصدق بار دیگربا بیشترین رای مردم تهران به او توانست به همراه 8نفراز اعضای جبهه ملی در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی  حضور یابد . مصدق در مجلس شانزدهم توانست یک فراکسیون 8 نفره را تشکیل دهد که هدف اصلی آنها مخالفت با قرارداد الحاقی (گس - گلشائیان ) بود . درهمین زمان آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی که در لبنان در تبعید بسر می برد به ایران بازگشت و به حمایت از دکترمصدق و جبهه ملی پرداخت و روح تازه ای به مبارزات ضد استعماری دمید و لذا علی منصور نیزکه پس از استعفای محمد ساعد به نخست وزیری رسیده بود نتوانست قرارداد الحاقی  را به تصویب مجلس برساند و به ناچار او نیز در 5 تیر1329 ه.ش مجبور به استعفا شد و با حمایت انگلستان سرلشگر حاج علی رزم آرا که تا آن زمان رئیس ستاد کل ارتش بود به نخست وزیری رسید .در این زمان جبهه ملی و آیت لله کاشانی اعلا میه ای بر علیه رزم آرا صادر کردند و تشکیل دولت رزم آرا را شبه کودتا نامیدند .

 رزم آرا هم قرارداد الحاقی را جهت تصویب به مجلس برد ولی این بار نیزنه تنها این قرارداد تصویب نشد بلکه برای اولین باراعضای فراکسیون جبهه ملی با پیشنهاد دکتر مصدق، طرح ملی شدن صنعت نفت را به مجلس ارائه کردند اما این طرح در دستور کار مجلس قرار نگرفت چون تعداد یازده نفر این طرح را امضا کردند درحالی که حد نصاب برای ارائه طرح به مجلس درآن زمان پانزده نفر بود.

رزم آرا در حل مسئله قرارداد الحاقی در مانده شده بود ،ازسوی دیگر شرکت نفت حتی به سهم 50-50 نیز راضی شده بود تا شاید فکر ملی شدن صنعت نفت فراموش شود اما اراده دکتر مصدق (جبهه ملی ) و ملت ایران وآیت الله کاشانی، ملی شدن صنعت نفت بود.رزم آرا ملی کردن صنعت نفت را خیانتی بزرگ دانست. !در پی این ماجرا تظاهرات گستردهای علیه رزم آرا بر پا شدو گردهما یی ها و نشست های  مهمی بر گزار شداز جمله این که: آیت الله کاشانی وجمعیت فداییان اسلام از عموم مردم دعوت کردند تا برای گوش دادن به سخنرانی 12 اسفند در مورد مقدرات ایران و نفت گرد هم آیند.ودرنشستی میان اعضای جمعیت فدائیان اسلام و آیت الله کاشانی ورهبران جبهه ملی ، همگی به این توافق رسیده بودند که با از میان برداشتن رزم آرامانع بزرگی از سر راه ملی شدن صنعت نفت برداشته خواهد شد.

سرانجام در اسفند 1329 ه.ش خلیل طهماسبی که از اعضای برجسته فدائیان اسلام بود سر لشگر رزم آرا نخست وزیرشاه را ترور کرد و به این ترتیب مانعی دیگر که برسر راه ملی شدن صنعت نفت بود برداشته شد .

در 18 اسفند 1329 ه.ش بار دیگر توسط دکتر مصدق ملی شدن صنعت نفت در مجلس شانزدهم مطرح شد واین بار این طرح در دستور کار مجلس قرار گرفت. انگلستان هنوز امید داشت که نماینده گان وابسته به انگلیس به این طرح رای منفی بدهند امااوضاع به گونه ای بود که هیچ نماینده ای جرات نداشت بر خلاف انتظار مردم رای بدهد. ولذا در 24 اسفند 1329ه.ش مجلس شانزدهم به این طرح رای مثبت داد و 5 روز بعد یعنی در 29 اسفند مجلس سنا نیز مصوبه ملی شدن صنعت نفت را تائید کرد و محمد رضا شاه نیز آن را امضا کرد و به این ترتیب نفت ایران ملی شدو نوروز سال 1330ه.ش به کام ملت ایران شیرین شد و مردم به جشن وشادی پرداختند و سیطره 50 ساله انگلستان برصنعت نفت ایران پایان یافت .

پس از استعفای حسین اعلاء که بعد از رزم آرا به نخست وزیری رسیده بود، دکتر مصدق مامور تشکیل کابینه شد.

دکتر مصدق برنامه های خود را اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت و اصلاح قانون انتخابات اعلام کرد دراین زمان دولت انگستان به دیوان دادگستری بین المللی لاهه شکایت کرد پس از شکایت دولت انگلستان دکترمصدق عازم نیویورگ  شد وبه دفاع از حقوق قانونی ملت ایران پرداخت.سپس به دیوان دادگستری بین المللی لاهه رفت وبا توضیحا تی که در مورد قراردادهای نفتی گذشته و شیوه انعقاد و تمدید آنها داد ، دادگاه لاهه به نفع ایران رای داد  ودکتر مصدق در احقا ق حقوق ملت ایران به پیروزی دست یافت و به این ترتیب برگ زرین  دیگری برافتخارات دکتر محمد مصدق افزوده شد .

دکتر مصدق این نهضت را چنین به پیش برد که انگستان و آمریکا  برای تامین منافع خود به ناچار ننگ کودتای 28 مرداد 1332 را به جان خریدند به این ترتیب مصدق اگر چه از مسند نخست وزیری افتاد اما بر مسندی نشت که تا به حال برقرار و پابرجاست و برماست که با گرامی داشت باشکوه تر چنین روزهای ملی یاد وخاطره دکتر مصدق و آیت الله  کاشانی و هم فکرانش را که موجب کسب این افتخار بزرگ شدند گرامی بداریم .یادشان همیشه جاوید باد.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: